Na temat miejsca i roli lasu w Polsce oraz stosunku Polaków do lasów z dr inż. Małgorzatą Krokowską-Paluszak, adiunktem w Katedrze Leśnictwa i Ekologii Lasu na Wydziale Rolnictwa i Leśnictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, rozmawia Konrad Rajca
Pani Doktor. Czym jest las dla Polaka? Jak zmienia się to podejście?
– Blisko 23 mln Polaków mieszka maksymalnie w odległości 2 km od najbliższego lasu, a 9 mln 500 metrów od lasu. Potrzeby społeczeństwa wobec lasów i ich roli w ostatnich latach dynamicznie się zmieniają. Z badań, które przeprowadziłam, pisząc swoją pracę doktorską wynika, że blisko co trzeci Polak nie odwiedza lasu, a ponad połowa to okazjonalni bywalcy lasu (odwiedzają las raz w miesiącu lub kilka razy w roku). Ponadto, co czwarty Polak nie czerpie wiedzy o lesie z żadnego źródła, a ponad połowa, z tych którzy nie chodzą do lasów, deklaruje że nie poszukuje informacji na temat lasów. Z kolei blisko co trzecia osoba czerpie informacje wyłącznie z telewizji. Polacy najczęściej czerpią wiedzę o lasach z telewizji, rozmów i spotkań z rodziną, przyjaciółmi oraz z Internetu.
Blisko połowa z badanych, którzy odwiedzają las korzysta ze ścieżek przyrodniczo-leśnych, ścieżek rowerowych, biegowych lub konnych. Niewątpliwie jednak jest to jedna z najczęściej wykorzystywanych z ofert jakie organizowane są przez zarządców i właścicieli lasów w Polsce.
Z punktu widzenia największego z zarządców lasów w naszym kraju, tj. Lasów Państwowych interesujący powinien wydawać się fakt, że jedynie co trzynasty respondent deklaruje, że korzysta z oferty Centrów Edukacji Przyrodniczo-Leśnej lub zajęć w terenie prowadzonych przez edukatorów leśnych. Przyczyną takiego wyniku może być brak wystarczającej promocji oferty LP oraz brak informacji o wydarzeniach współorganizowanych przez poszczególne nadleśnictwa, bądź niedostosowanie kanałów komunikacji do grup odbiorców. Oferty stoisk jednostek LP znane są co piątemu z Polaków. Brak określonego celu funkcjonowania tego typu stoisk jest podstawowym powodem tak niskiego odsetka odpowiedzi.
Co zrobić żeby to zmienić? Zmiana nastąpić może poprzez tworzenie programów mających na celu promowanie lasów, jako miejsc aktywnego, zdrowego i rodzinnego spędzenia czasu. Najlepszym dowodem jest zeszłoroczna kampania LP „Zanocuj w lesie”, która spotkała się z szerokim i entuzjastycznym odbiorem społecznym. To kierunek, który bez wątpienia jest właściwy, choć wymagał precyzyjnego przygotowania i ciągłej kampanii uświadamiającej o potrzebie właściwego zachowania się na terenie lasów, mam tu na myśli takie kwestie jak, nie rozpalanie ognisk, nie zakłócanie ciszy, nie pozostawianie po sobie śmieci w lesie.
Jak w czasie pandemii zmieniło się podejście Polaków do lasu?
– Czas pandemii spowodował, że las stał się jednym z niewielu bezpiecznych i bardzo istotnych dla ludzi miejsc. Dlatego tak ważne jest, aby leśnicy, nie tylko doskonale znali się na lesie, ale również dostrzegali i rozumieli, czego ludzie od lasów oczekują. W tym momencie, nie dysponujemy jeszcze, szczegółowymi badaniami w tym temacie. Potwierdzeniem dużego zainteresowania lasem w trakcie trwającej pandemii był ogólnospołeczny protest podniesiony przeciwko niezrozumiałemu wprowadzeniu zakazu i późniejszych ograniczeń związanych z wstępem do lasu. Decyzja Lasów Państwowych była przyjęta przez społeczeństwo bardzo negatywnie, szczególnie, że nie można było odnaleźć w niej podłoża prawnego. Tym samym ludzie dali wyraźny znak o przywiązaniu do lasu otwartego dla całego społeczeństwa. Las został zakwalifikowany przez obywateli RP, jako miejsce gwarantujące bezpieczeństwo i ucieczkę przed ograniczeniami „cywilizacyjnymi”. Należy pamiętać, że stanowi on swego rodzaju przestrzeń publiczną, z której społeczeństwo obywatelskie bez ograniczeń chce korzystać.
Ciekawy aspekt z punktu widzenia badań nad kształtowaniem postaw wobec lasów i leśników został poruszony w opracowaniu Tindalla (Social values and the contingent nature of public opinion and attitudes about forests). Wskazał on, że w ostatnich latach w wielu krajach Europy położono duży nacisk na kształtowanie wśród społeczeństwa wartości leśnych. Było to rozumiane zarówno w kontekście oceny lasu, jak i czynników, które determinują społeczeństwo do zwiększenia chęci odwiedzania lasów. Przytoczone powyżej badania potwierdziły również istnienie związku między abstrakcyjnymi wartościami lasu (w tym walorami estetycznymi), a opiniami na temat pracy leśników oraz sposobem gospodarowania zasobami leśnymi. Wykazano również, że opinia społeczeństwa na temat lasów jest silnie związana z kształtowaniem zachowań proekologicznych w społeczeństwie. Wybór lasów, jako miejsca do aktywnego spędzania czasu, związany jest z promocją rekreacji na świeżym powietrzu. Inni naukowcy z kolei udowodnili, że postawy społeczne są w większości kształtowane przez wcześniejsze doświadczenia i że to właśnie doświadczenia je kształtują. Na przykład dobre doświadczenia z dzieciństwa związane z polowaniem z rodzicami sprawiły, że ludzie mieli lepszą opinię o myśliwych, gdy dorośli.
Polska jest jednym z najbardziej zielonych państw w Europie, a mimo to Polacy statystycznie nie spędzają dużo czasu w lesie. Dlaczego? Nie widzą ich atrakcyjności?
– Polska jest krajem średniej wielkości pod względem liczby ludności i lesistości, a mimo tego w Polsce obserwuje się niewielki odsetek aktywnego spędzania wolnego czasu w lasach. Polacy bardzo często nie znają oferty m.in. Lasów Państwowych oraz nie wiedzą, czym w swojej pracy zawodowej zajmuje się leśnik. Brak także jasno scharakteryzowanej postawy wobec lasów, leśnictwa i leśników utrudnia prowadzenie działań edukacyjnych i promocyjnych mających na celu zmianę postawy wobec lasów i leśników. Wpływa także na podejmowanie decyzji o spędzaniu wolnego czasu w lasach.
Polacy nie mają wiedzy o pracy leśników. Około 45% respondentów nigdy nie spotkało leśnika, a 43% nigdy nie widziało leśnika podczas pracy w lesie. W konsekwencji 41% ankietowanych nie miało zdania na temat leśników i gospodarki leśnej. Polacy zainteresowani tematyką lasów swoją wiedzę o lasach i leśnikach czerpali głównie z Internetu. Lasy Państwowe są tego świadome, dlatego niemal połowa (około 200) nadleśnictw posiada fanpage na Facebooku, a ich liczba z miesiąca na miesiąc wzrasta. Polscy badacze podkreślają także ważną rolę szkół i nauczycieli szkolnych w kształtowaniu wizerunku leśników.
Lasy Państwowe wkładają wiele wysiłku i pieniędzy w edukację leśną społeczeństwa. Jednak postawy Polaków wobec leśników kształtują głównie opinie rodziny i znajomych, relacje w mediach oraz w Internecie (strony internetowe i media społecznościowe). To co nasi rodacy myślą o lasach zależy również od tego, jak często dana osoba odwiedza lasy i czy miał bezpośredni kontakt z leśnikiem. Osoby z wykształceniem wyższym kojarzą lasy z rekreacją, natomiast osoby z wykształceniem średnim lub niższym widzą w lasach przede wszystkim źródło grzybów i jagód. Istnieje niezaprzeczalna potrzeba pogłębionej analizy stosunku społecznego do leśników i ich postaw wobec lasów oraz tego, co na to wpływa, zwłaszcza że nie wszystkie wyniki badań można przenieść z krajów Europy Zachodniej do Europy Środkowej.
Jaki jest Pani zdaniem wizerunek leśnika w Polsce? Co na to wpływa i jak go poprawić?
– Opinie ludzi na temat lasów i leśników kształtują się zgodnie z hierarchiczną strukturą poznawczą – od ogółu do szczegółu. Struktura taka pokazuje, że szczegółowe zdanie na temat lasów i leśników zależne jest od bardziej ogólnego poznania tych obszarów. Wartości leśne, nazywane również przekonaniami leśnymi, pozwalają na sprawdzenie, dlaczego ludzie cenią las. Warto zauważyć, że postawa społeczeństwa na temat lasu kształtowana jest również poprzez ocenę sposobu zarządzania lasem.
Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że płeć i inne zróżnicowanie społeczno-demograficzne nie miały wpływu na postawę Polaków. W przeciwieństwie do ogólnego trendu, kobiety bardziej interesują się problematyką ochrony i częściej sprzeciwiają się jakiemukolwiek użytkowaniu lasu. Niewielki pozytywny wpływ na postawy Polaków miała częstotliwość wizyt w lesie, korzystanie z obiektów rekreacyjnych udostępnianych przez LP oraz stosowanie produktów niedrzewnych. Największy wpływ, ale wciąż niewielki, miał osobisty kontakt z leśnikiem. Jest to zgodne z wiedzą o myśliwych – jeśli ludzie osobiście znają myśliwego, to ich postawa jest pozytywna. Dlatego zachowanie i doświadczenie nie są dominującymi czynnikami napędzającymi postawy Polaków. Co zatem jest? Większość respondentów odwiedza lasy przynajmniej raz w roku. Polacy odwiedzają lasy rzadziej niż Czesi, z których 70% odwiedza lasy co najmniej trzy razy w miesiącu, ale nasz wynik jest podobny do wyniku mieszkańców USA, gdzie połowa respondentów odwiedza lasy raz w roku. Ponad 40% respondentów odwiedza lasy w celach rekreacyjnych, ponownie jest to mniej niż w Czechach (79% respondentów) i mniej niż w USA, gdzie ponad 90% odwiedzało lasy w celach rekreacyjnych. Odsetek ten jest jednak nadal niski i widać dużą potrzebę dalszej pracy na rzecz promocji aktywnego wypoczynku w lasach.
Większość Polaków chce w szkole więcej tematów związanych z leśnictwem i chętnie spotkałaby się z leśnikami i porozmawiała o gospodarce leśnej. Dlatego Polacy potrzebują więcej wiedzy i komunikacji – jest to zgodne z wytycznymi FAO dotyczącymi edukacji leśnej i zaleceniami UE dotyczącymi komunikacji leśnej. Działania LP nie miały istotnego wpływu na postawy Polaków, gdyż niewielka liczba respondentów bierze czynny udział w działaniach edukacyjnych (pikniki, lekcje, ścieżki edukacyjne), jednak wiedza, nawet ta, którą dostarczają tablice informacyjne np. w miejscu „trudnym”, tam gdzie prowadzone jest pozyskanie drewna, zwiększa akceptację gospodarki leśnej. Być może warto rozważyć wprowadzenie do programów nauki w ramach przedmiotów przyrodniczych w szkołach podstawowych i średnich przynajmniej kilku godzin poświęconych leśnictwu i roli gospodarki leśnej w życiu człowieka oraz funkcjonowaniu ekosystemów leśnych wraz z ich ochroną.
Czym wyróżniają się polskie lasy od tych europejskich?
– Polska to kraj, w którym zarządcą większości obszarów leśnych, jest jeden podmiot (PGL Lasy Państwowe) reprezentujący Skarb Państwa – nie jest sytuacja powszechna. Jednak analiza głównych czynników kształtujących postawy polskich obywateli wobec lasów, pokazuje, że kształtują się one zgodnie z ogólnymi trendami w Europie, zwłaszcza w Europie Środkowo-Wschodniej.
Polskie leśnictwo charakteryzuje się przede wszystkim dbałością o zachowanie trwałości ekosystemów leśnych i ich ochroną przy jednoczesnym zapewnieniu dostaw produktów leśnych, drzewnych i tzw. „ubocznych” dla społeczeństwa. Gospodarowanie polskimi lasami w myśl wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarki leśnej zostało zauważone, jako niezwykle ważny sposób zarządzania ekosystemami leśnymi, chociażby w trakcie szczytu klimatycznego COP24, który miał miejsce w 2018 r. w Katowicach. Ponad 80 państw, w tym Unia Europejska, jednogłośnie przyjęła tzw. „Deklarację leśną”, której wprost zapisano, że „wielofunkcyjna i zrównoważona gospodarka leśna przyczynia się do ochrony przyrody”.
Natomiast zrozumienie podejścia społeczeństwa do sposobu prowadzenia gospodarki leśnej pozwoliłoby Lasom Państwowym na podjęcie właściwych i skutecznych działań na rzecz zwiększania świadomości i akceptacji gospodarki leśnej. Dałoby to również społeczeństwu wiedzę niezbędną do zrozumienia potrzeby gospodarowania lasami, zwłaszcza teraz, gdy zmiany klimatyczne mają ogromny wpływ na stan lasu. Wizerunek leśników i zrozumienie ich pracy są głównymi wyzwaniami w projekcie globalnej edukacji leśnej FAO (http://www.fao.org/forestry/forest-education/en/).
Naukowcy między innymi z Wysp Brytyjskich przeprowadzili badania, których celem było określenie poziomu akceptacji społecznej działań związanych z prowadzeniem gospodarki leśnej w Wielkiej Brytanii. Uzyskane wyniki pokazały, że tamtejsze społeczeństwo nie akceptuje nieprzemyślanego pozyskiwania drewna; jedynymi sytuacjami, w których pozyskiwanie drewna byłoby pożądane społecznie, były sytuacje, w których drzewo było dotknięte chorobą, zostało poważnie uszkodzone (np. w wyniku burzy lub innych zjawisk pogodowych) lub gdy drzewa zagrażały zdrowiu lub życiu człowieka. Mężczyźni i osoby starsze częściej zgadzali się na stosowanie silniejszych i bardziej inwazyjnych metod niż kobiety i osoby młodsze.
Badania pokazały także związek między jakością drzewostanów, a chęcią odwiedzenia lasu. W Europie im większe są lasy, tym chętniej społeczeństwo deklaruje, że chciałaby je odwiedzić. Ludzie zajmujący się tym tematem naukowo zidentyfikowali kilka ważnych różnic między regionami europejskimi. Mieszkańcy Europy Środkowej byli bardziej niż inni mieszkańcy kontynentu skłonni do wizyt w lasach z widocznymi śladami obecności człowieka (w tym ścinki drzew). Wynik ten może wynikać z akceptacji obecności człowieka w lasach, w tym rejonie Europy, co jest zgodne z lokalnymi normami kulturowymi. W Czechach badania pokazały natomiast, że najważniejszymi tematami dla społeczeństwa, związanymi z lasami, są konserwacja i ochrona. Łącznie 60% respondentów uważało eksploatację lasów i gospodarkę leśną za najważniejsze przyczyny szkód i zagrożeń dla lasów.
Czy polska polityka leśna różni się od tej w innych krajach europejskich? Na czym polega ta różnica?
– Nie zajmuję się polityka leśną i nie chciałabym się kategorycznie wypowiadać na jej temat. To co wiem, to fakt, że co czwarty Polak nie ma zdania o Lasach Państwowych i leśnikach. Oznacza to, że blisko jedna czwarta populacji stanowi grupę, dla której należy przygotować odrębne działania promocyjne i edukacyjne. Grupa ta może znacząco wpływać na społeczne postrzeganie lasów i leśników oraz kształtowanie i postrzeganie społecznej roli lasów. Jest to tym ważniejsze, że społeczna rola lasów jest pojęciem szerokim – dotyczy zarówno obszarów związanych z ochroną życia ludzkiego, jak i rozwojem rynku pracy, ale także edukacją. Niezwykle ważne jest zidentyfikowanie przyczyn obojętności wobec leśników. Zdobycie tej wiedzy powinno pomóc w określeniu, jakiego rodzaju działania promocyjne powinny być podjęte.
Respondenci uważają, że leśnicy dobrze wykonują swoją pracę, ale jednocześnie 42% uważa, że lasy są źle zarządzane. W innych krajach obywatele również postrzegają użytkowanie lasów (zwłaszcza pozyskanie drewna), jako zagrożenie dla lasu, np. w USA prawie wszyscy (99%) respondentów uważa, że lasy należy chronić, a tylko 39% zgadza się na pozyskanie drewna. Coraz więcej osób w Danii akceptuje gospodarkę leśną, która koncentruje się na niedrzewnych produktach leśnych (jagody, grzyby i rekreacja na świeżym powietrzu), a nie na wyrębie, ale w Norwegii ważne są łowiectwo, doświadczenia związane z dziką przyrodą i rekreacja zorientowana na użytkowanie.
Przeprowadzone badania wskazują na potrzebę przeprowadzenia planowanych działań promocyjnych mających na celu poprawę wizerunku leśniczego i Lasów Państwowych. Jednym z zalecanych sposobów jest przeprowadzenie rozszerzonych badań społecznych (ilościowych, jakościowych i ukierunkowanych) oraz stworzenie długofalowego planu działań promocyjnych. Taką strategię promocyjną z powodzeniem wdrożyła Svenskka Skogen (https://www.svenskaskogen.nu/) co może być cennym przykładem i wyznaczać kierunek, w którym należy podążać.
Jaką rolę, Pani zdaniem, odgrywają w Polsce lasy prywatne? Jak ożywić ich potencjał?
– W ciągu ostatnich 20 lat ich powierzchnia w Polsce zwiększyła się o niemal 20%. To bardzo dużo. Jednak dla przeciętnego Polaka nie ma to najmniejszego znaczenia. Większość z naszych obywateli nie wie nawet, że lasy prywatne istnieją. Zresztą podobnie sprawa się ma z lasami w granicach miast, które najczęściej zarządzane są przez jednostki lasów miejskich. Dla większości Polaków las, to las i nie zdają sobie sprawy, że są różne formy własności bądź zarządu. Co może to zmienić? Działania promocyjne i edukacyjne.
– Dziękuję za rozmowę.
